İranın mövcud hakimiyyəti ciddi seçim qarşısındadır. Əgər aksiyaları zor gücünə yatırtmaqda davam edəcəksə, o zaman 2024-cü il mart ayında keçiriləcək parlament seçkilərində ciddi zərbə ala bilər.
İranda ötən ilin sentyabrında baş verən və molla rejiminin az qala çöküşünə səbəb olan hadisələrin ildönümü yaxınlaşır. Məhsa Əmini adlı gənc qızın ölümü tək İranda deyil, bütün dünyada etirazlara səbəb oldu və bir neçə ay davam etdi. Bu hadisə dönüş nöqtəsi olmaqla yanaşı, İran cəmiyyətini sarsıtdı, insanlar “Qadın, həyat, azadlıq!” şüarı ilə küçələrə çıxdılar. Sosial partlayışa səbəb olan aksiyaları hakimiyyət sərt şəkildə yatırtdı – ən azı 300 nümayişçi öldürülüb, 120 mindən çox adam həbs olunub, etirazlarda iştiraka görə 137 nəfər ölüm cəzasına məhkum edilib. Bəs kütləvi etirazların başlamasından indiyə qədər ötən bir ilə yaxın müddətdə İranda vəziyyət dəyişibmi? Düzdür, bu hadisələr bütün iranlıların hüquqları uğrunda mübarizəyə çevrilsə də, yekunda qələbə qazana bilmədi. Lakin hər kəs əmindir ki, hadisələr təkrarlana bilər. Etirazlar hələlik səngisə də, zaman-zaman yenidən alovlanır. Məhz yeniyetmənin qətlindən sonra dəfələrlə müxtəlif səpkili aksiyalar yaşanıb. Lakin hər dəfə də vahid rəhbərliyin olmaması, plansızlıq onun irimiqyaslı aksiyaya çevrilməsinə imkan verməyib.
“Kaspi” qəzetinin mövzu ilə bağlı hazırladığı məqaləni təqdim edirik:
Hakimiyyət qorxu içindədir
Buna baxmayaraq, üstündən bir ilə yaxın müddət keçsə də, hakimiyyət 22 yaşlı Məhsa Əmininin ölümündən sonra başlayan genişmiqyaslı etirazın təkrarlanmasından ehtiyat edir. Rəsmilər ciddi şəkildə inanırlar ki, hökumət əleyhinə etirazların başlamasının sentyabr ildönümü müxalifətə yenidən küçələrə qayıtmağa əsas verəcək. Bu vəziyyət Tehran rəhbərliyinin qarşısında hətta kiçik müqavimət ocaqlarını yatırmaq üçün müxtəlif vasitələri nəzərdən keçirməyə məcbur edir. Lakin İranın mövcud hakimiyyəti ciddi seçim qarşısındadır. Əgər aksiyaları zor gücünə yatırtmaqda davam edəcəksə, o zaman 2024-cü il mart ayında keçiriləcək Məclis (parlament) seçkilərində ciddi zərbə ala bilər. Maraqlıdır ki, hökumət əleyhinə çıxışların təkrarlana biləcəyindən narahatlığını ali liderin ali təhsil müəssisələrindəki nümayəndəsi Mustafa Rüstəmi dilə gətirib. Tehranda ictimai tədbirdə çıxış edən Rüstəmi, indi universitetləri “yeni iğtişaşların” başlamalı olduğu əsas yer hesab etdiklərini deyib. O, Əmininin ölümü ilə bağlı küçə aksiyalarına toxunaraq, “Düşmənlərin keçən il İrana qarşı tarixin ən mürəkkəb birləşmiş müharibəsini başlatdıqlarını söyləmək mübaliğə olmaz” deyib. Əlavə edib ki, “Keçən ilki iğtişaşların ildönümündə bir şey edə bilməsələr, tamamilə əzilmiş olacaqlar”.
Rejim universitetlərə nəzarəti gücləndirir
Bununla yanaşı, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) siyasi məsələlər üzrə komandirinin müavini, briqada generalı Yadullah Cavani də İrandakı ali təhsil müəssisələrinin hökumət əleyhinə aksiyalar üçün start meydançasına çevrilə biləcəyi ilə bağlı qorxularını təsdiqləyən bəyanatla çıxış edib. Etirazlara görə kənar qüvvələri günahlandıraraq, müxalifətə qarşı sərt çağırışları ilə tanınan hərbi lider universitetlərə nəzarətin gücləndirilməsinin yeni etiraz dalğasının qarşısını almağa kömək edəcəyinə əminliyini ifadə edib. Onun sözlərinə görə, bu, gələn ilin martına təyin olunan seçkilərə qədər edilməlidir. Tehrana qarşı çıxan telekanallar öz tələbə mənbələrinə istinadən bildirirlər ki, İranın Ali Milli Təhlükəsizlik Şurası artıq yerli universitetlərə tələbə və müəllimlərə nəzarət etmək üçün fövqəladə səlahiyyətlər verib. Bu ay Böyük Britaniyanın “Guardian” qəzeti bəzi ali təhsil müəssisələrinin hicaba laqeyd yanaşan qız tələbələrə qarşı təzyiqlərə başladığını bildirib. Əlliyə yaxın tələbənin sanksiyalara məruz qaldığı bildirilib.
Üstəlik, professor-müəllim heyətinin nümayəndələri repressiyaya məruz qalıblar. İyulun 16-dan İslam Respublikasında hicab geyinmə qaydalarına riayət olunmasına nəzarət etməli olan piyada və avtomobil patrullarının bərpası da etirazdan əvvəlki reallığa geri dönüş riskini artırır. Polisin verdiyi məlumata görə, təşəbbüs ayrı-ayrı vətəndaşların və ictimai təşkilatların müraciəti əsasında irəli sürülüb. İdeya prezident İbrahim Rəisi və ədliyyə orqanları tərəfindən bəyənilib. Faktiki olaraq, bu tədbirlər etirazdan əvvəlki reallığa geri dönüş deməkdir: 2022-ci ilin sentyabrında küçə aksiyaları fonunda əxlaq polisi tamamilə ləğv edilmədi, əksinə, yəqin ki, lazımsız gərginlik amili yaratmamaq üçün gözdən itdi. Hökumət əleyhinə hərəkatın da öz problemləri var. Vaşinqton Yaxın Şərq Siyasəti İnstitutunun (WINEP) hesabatında qeyd edilib ki, indi müxalifətin kifayət qədər liderləri var:
“Amma, hələlik heç kim siyasi qruplar və fraksiyalar arasında koordinasiya qura bilməz, milli koalisiyanın yaradılmasından başqa. İranda siyasi hərəkatı idarə edəcək gələcək liderliyi formalaşdırmaq üçün əksər partiyalar və demokratiyaya keçidə nail olmağa ümid edən şəxslər kollektiv razılaşmaya gəlməlidirlər”.
İrandakı etirazların çox dərin səbəbləri var
Ekspertlər hesab edir ki, İrandakı etirazların çox dərin səbəbləri var. Ən əsası odur ki, İran etirazlarının heç bir yerdə rast gəlinməyən, daim sosial və siyasi zəlzələlər yaradan iqtisadi və sosial-mədəni əsası var. İran elitası – məmurlar və onların ailələri tək siyasi və inzibati hakimiyyətə deyil, həm də bütün iri dövlət və özəl şirkətlərə nəzarət edən şəxslərdir. Bu şirkətlər dövlət sifarişləri, subsidiyalar və vergi güzəştləri alırlar. Onlar çox səmərəli işləmirlər, xəzinədən külli miqdarda pul alaraq vəsaitləri israf edirlər. Əhalinin qalan hissəsi isə xəzinəyə pul qazandırır. 90 milyon iranlının yarısından çoxu yoxsulluq həddindən aşağı həddə yaşayır. Bu il ÜDM artımının iki faizə çatacağı proqnozlaşdırılır. Rəsmi rəqəmlərə görə, inflyasiya ildə təxminən 50 faiz idi, lakin sonra (bu, bir neçə ay əvvəl baş verdi) hökumət müvafiq statistik məlumatları dərc etməyi tamamilə dayandırdı. Buna baxmayaraq, son bir ildə ətin qiymətinin 90 faiz artdığı məlumdur. Bütün bunlar da onu deməyə əsas verir ki, etirazlar mütəmadi olacaq.
