Uzanıb gedən çöllərin yaxasında daş möhrə çevrilmiş min illərin mənəvi dəyərləri, yaddaşı, adamı kosmik boşluqlara çəkib aparır. Bu yerlərdə çəkisizlikdə oluram bəzən.
Xəzər dəryasının sahilində mifik, mistik qəhrəmanlar kimi elə biləsən yolumuzun ağzında oturub. Bizi günümüzdən gələcəyə, gələcəkdən keçmişlərə bu yol başında oturmuş mədəniyyətimizin mifoloji ƏRAZİ qəhrəmanı uğurlayır.
Xəzər dalğalarından qopardığı səsləri bu çöllərin qoynunda yuxuya dalmış Qobustan adlı mədəniyyətimizin sərgüzəştinin üzərinə xeyir kimi çiləyir. Bu yerlərdə etnosun milli energetikası elə bu şəkildə- təbiətin, kosmosun öz ayinləri ilə icra olunur.
Xəzər daş bitiklərə, yazılara, kitabələrə lap çox yaxın yerdə göy üzünə ayna tutub. Elə indi də tutur. Sadəcə bəşəriyyət əsrlərdən-əsrlərə keçid etdikcə ona “bu göstərilən yaxınlıq” bizim kölə zehniyyətimizdən küsərək daha çox soyuq və uzaqlığını davam elətdirir.
Açıq səma altındakı çölün düzündə dünyanın ən qədim sirlərinin uyuduğu bizlərə sonralar məlum olmağa başladı. Yad iqlimlərin, ekvatorların yabançı yazıları oxunub çözüldüyü halda, nəfəsimizin içində döyünən bu heyrətamiz, mədəniyyət möcüzəsi adlanan nişanələrimiz, kimliyimiz əsrlərcə onun-bunun qərarını, təsdiqini gözlədi. Buna baxmayaraq, zaman gec-tez qəddarcasına öz sözünü deyir. Bu əsrarla dolu işarətləri, cizgiləri, rəsmləri oxuyan, orda gizlənən varlığımızdan çırpıntıları yenidən xalqa qaytarmağı bacaran düşünürlərimiz də az olmadı.
Bir neçə gün əvvəldən yağan qar çölə ağ çəkib soyuq sərsə də, ara -sıra ərimiş qarın yerindəki qara görüntülər uzaqdan baxana buralarda bir yanğın baş verdiyinin zənninə qapılardı. Deyəsən, bu yanğın tarixin uzaq zamanlarında baş vermişdi. Elə bir yanğın ki, onu hələ də söndürmək mümkün deyil. O yanğın alov dilləri kimi çölün ortasında şahə qalxan qədim daşlarla simvolunu bizlərə, bu günə ötürürdü.
bura Azərbaycan mədəniyyətinin ocaq yeri, pir yeridir. Bura mədəniyətimizin ziyarətgahıdır. Bu yerlərə hər dəfə gələndə əvvəli -sonu görünməyən eşqli, sevdalı ulusun mədəniyyət ocağına, mədəniyyət pirinə nəzir qoymağa deyil, dua edib onun gizlinlərinin, sirlərinin bir gün üzə çıxmasını diləyirəm. Elə indi də bu niyyətdəyəm.
Amma ətrafı bürümüş qar mənzərəsi, qışın soyuğu bu qayaların, daşların üzərindəki ulu əcdadlarımızı heç də diksindirmir, alnını qırışdırıb, üz-gözündən zəhrimar tökdürmür. Min illərin ekstaz halında daşların yaxasına çəkilmiş o mədəni insanlar, rəqs elmininin sirrini də göylərin hərəkət trayektoriyasından götürsələr də, səslərini belə qaldırmır, çınqırını heç çıxarmır.
Ancaq qaval daşın o oynaq ritmi, səs tempi elə o qədim insanların səslərinin başlanğıcını bizlərə yansıdırdı. mənə elə gəlirdi ki, bu qaval daşın yaddaşındakı səs doğrudan da, o əcdad dediyimiz insanların şifrələnmiş səsləridir. Bu yerdə daşların ikinci bir özəlliyini, ikinci bir yaddaşını öyrənmək həvəsinə düşmüşdüm. Qədim Misir pramidalarının ətrafında qədim insanların səs dalğalarının ildırım sürətiylə dolaşıb durduğunu xatırladığım anlayışı deyəsən köməyimə gəlirdi.
Demək daşların digər xarakteri də milyon illərin o tayında qalmış səsləri, özü də doğma, isti, istiqanlı səsləri bir əmanət kimi səssizcə nəsillərin qulaqlarına ilahi həvəslə ötürürdü.
Bu yerlərdə gəzib dolaşan, bu yerlərin karmasına girən adam az sonra özünü kosmik məkanda hiss edir. Rüzgarın ətrafdakı uğultusu isə zəmanənənin uğultusundan başqa bir şey deyildi məncə. Çünki əsrlərin qarı, yağışı, küləyi, soyuğu bu daşların etibarlı yaddaşından heç nəyi silib aparmamışdı. O demək deyil ki, apara bilmir, buna gücü çatmırdı. Xeyr, görünür daşlar üzərindəki bu qədim mədəniyyət lahiyəsi, bir etnosun əbədi proyekti İlahi Nizama uyğun çəkilib- cizildiyindən, hətta yağan yağış, qar, əsən külək, sərt soyuq, günəşin doyumsuz istisi belə bu daşların etibarına, bu yazıların, rəsmlərin sirrinə toxunmaq istəməmişlər. Yoxsa nə qədər dəmir – beton özüllü abidələrin, binaların bu gün tikilib, sabah yerlə yeksan olduğunu görürük.
Burdakı suların axıb doldurduğu quyular, quyular arasındakı nazik arx uzantıları böyük bir sistemdən xəbər verir. Daşların oyuqları isə yağan yağmurları bir qab kimi tutub bu yerlərdən ötən quşların yanğılarını az söndürmür. Yay ayları isə buralarda özgə bir hava, ozgə bir əhval hakim kəsilir.
Ama öz aramızdı, qış deyəsən Qobustana yaraşır. qışın soyuğu, havanın rəngi Qobustanın varlığındakı müəmmaları, sirləri, canayaxınlığını qabardıb üzə çıxarırdı. Yox, yox, bir az da keçsəydi, deyəcəkdim, əcdadlarımız bu yerləri elə seçib sonalayıblar ki, nə vaxtsa buralara gələcək soydaşlarının davamçılarının duyğularına, düşüncələrinə min illik oturuşmuş bir hal, bir əhval qatıb, ruhlarına bağlanıb onlarla əsrdaş, zamandaş, sirdaş olacaqdılar. Getdikcə bu duyğular mənə daşların üzərindəki rəqs edən insanları, ovçuları, hətta onların varlığına hakim kəsilmiş o maralları, öküzləri, balıqları, atı yaxından yaxın, doğmadan doğma edirdi. Deyəsən Qobustan adlı mədəniyyət məkanımızın əsl karmasına indi daxil olmuşdum. Onla – bu yerlərin əsl sakinləri olan o rəsmlər kənarda, bəlkə də hansısa planetlərdə gəzdirdiyi ruhunu işə salıb, min-milyon il bundan əvvəlki bu daşlarla üzbəüz duran maqların, kahinlərin ruhlarına xəbər salıb öz şifrələnmiş işlərini elə biləsən davam elətdiridilər. Mənə elə gəlirdi ki, getdikcə, buralarda, bu mənzərələr önündə, bu rəsmlərə baxa-baxa mən də şifrələnir, simvollaşır, özümdə kodlaşma kimi bir prosesin getdiyini hiss edirdim. Amma yox, tarixi, ədəbi bilgim köməyimə gəldi yenidən. Bizlər bir şeyi simvola çevirmədən, özümüz simvol, şifrə, kod ola bilmərik. Bu necə tərs mütənasiblik yaradır, hə? İndi anladım ki, bizdən əvvəlki bu gördüyünüz rəsmlər mənim doğmalığıma, doğmalıq instiktimə keçdiyindən, elə simvolları, şifrələri, kodları da mənim hesabıma keçdiyini hesab etmək olardı. Ona görə, birdən – birə özümü bu məsum mənzərənin davamı kimi zənn etdim.
Qədim insan məskəni adlanan bu yerlərin tarixi-coğrafi şəraiti, bu görüntülərlə böyük bir sivilizasiyadan xəbər verir. Elə bir sivilizasiya ki, onun eyni izləri, Afrikadan tutmuş, Gəmiqayaya, Norveçə, Latın Amerikasına kimi uzanıb gedir. Hətta bu kimi abidələrin eyni en dairəsində yerləşməsi, eyni ölçülük deyəcəyimiz sisteminə qədər paralellik təşkil etməsi insanı düşündürməyə bilmir.
**
Sonsuz sirri-sehri özündə saxlayan, dünya şöhrətli alim Tur Heyerdalı da heyrətə salan, neçə-neçə dünya alimlərinin marağına səbəb olan qədim insanların yaşayış məskəni olan Qobustandakı qayaüstü rəsmlərin, təsvirlərin kökünü nədənsə alimlərimiz mədəniyyətimizin alt qatını təşkil edən metafizikada deyil, adi rəsmdə, təsviri incəsənətdə axtarır.
Qobustan qayaüstü təsvirlərinin indiyə qədər yetərli dərəcədə öyrənilməməsi görəsən nədən öz həllini tapa bilmir? Görəsən, məsələnin kökündə hansı yanlışlıqlar pərvəriş tapır ki, bizlər öz istəklərimizə gec çatır, ya da ki, başqaları bir cığır açdıqdan sonra onun ardınca düşüb gedirik.
Gəmiqaya, Qobustan qayalarının üzərindəki cizgilərdən, təsvirlərdən izlərini tapdığımız, bu izlərin ta Orxan Yenisey, Göytürk, Uyğur, Alban əlifbalarına, Etruskilərin əlifbalarına kimi uzanan reallıqları bizi hələ də özümüzə qaytara bilmədi. Bu qədər əlifbası olan bir millət nədəndir min illərdən artıqdır fərqli qrafikalara bağır basır, fərqli bir təfəkkürün, düşüncənin məhsulu olan mədəniyyət kodlarını, şifrələrini, simvollarını özünün həyat, yaşam, mədəniyyət yolu seçir. Hansı ki, özümüzün əlifbalarımızla dövlətlər qurub, yazılar yazıb, mədəniyyətlər yaratmışıq. Bu əlifbaların izi isə, buyurun, tanış ola bilərsiniz, bir tərəfi də Qədim Qobustandakı rəsm, təsvir bildiyimiz şəkillərdə açıq- aydın durub tədqiqatçısını gözləyir.
Tədqiqatçı Razim Əliyevin dediyinə görə, Azərbaycan tarixi muzeyində bir dənə də olsun dilimizdə yazı yoxdur. Ərəbcə, farsca, rusca, ingiliscə olduğu halda, nədən dilimizdə bir yazı nümunəsi yoxdur. Olanları isə nədən hələ də qəbul eləmirlər. Məsələnin kökü nədədir? Yoxsa yenə də kimlərəsə sərf eləmir elmin həqiqəti, tarixin gerçəkliyi?!
Tarix təkcə muzey görüntüsü ola bilməz. Hegel də demiş, əgər tarix varsa, ona doyunca baxmaq deyil, ondan doynca bu günün boşluqlarını doldurmaq üçün istifadə etmək gərəkir. Bizim tarixin mahiyyətindən necə yararlanmağımızı hələ də ən aşılmaz problem kimi görürəm.
Qobustanın sükut dolu doğmalığından ayrılıb geri qayıdıram:-məncə, keçmişdən bu günə. Elə biləsiniz bir kəndə, obaya deyil, başqa, amma sevimli, amma tanış bir sivilizasiyaya qonaq getmişdim. Qobustanın əsrar dolu ekstazından ayrılıb şəhərin səs-küyünə heç cürə gəlib düşmək istəmirsən. Ayrılarkən mənə elə gəlirdi ki, bir dəstə ağır-ağır yerə oturmuş, gündoğanın da o başını görən əcdad dediyimiz o kahinlər, maqlar eyni ağırlıqla baxaraq onlarla qaynayıb qarışmağımızı bir su kimi ardımızca ataraq uğurlar diləyirdilər. Mən nə vaxtsa mədəniyyətimizin paytaxtı Qobustan qayalıqlarına bir daha qayıdacağım ümidiylə ayrılıram.
Zəruri qeyd: tədqiqatçı alim Razim Əliyevin Qobustan qayaüstü rəsmləri ilə bağlı araşdırmaları isə mədəniyyətimiz üçün misilsiz bir yanaşmadır.
